Mar Marian Stanisław, pseud. Emel, Jan S. Mar, Jan Mar, St. Mar, Marstan, Narcyz Konvalius (1877–1942), prozaik, poeta, dziennikarz, kierownik teatrzyków rewiowych, autor sceniczny. Ur. 20 X w Płocku, był synem Bernarda Lewina i Anny z Lutomierskich. Szkołę średnią ukończył w Warszawie, a następnie studiował literaturę w Szwajcarii, Francji i Włoszech. Debiutował w r. 1900 wydaną w formie książki nowelą Bronka (Ł.). Od r. 1903 publikował w prasie warszawskiej liczne utwory poetyckie. W r. 1906 redagował w Warszawie satyryczne pismo polityczne „Grzmot”, w którym występował przeciwko Dumie Państwowej, w związku z czym w t. r. był przez pewien czas więziony. Współpracował z wieloma czasopismami, m. in. jako felietonista; drukował dużo w „Przeglądzie Porannym” (1906–9), „Kurierze Porannym” (w latach międzywojennych) i „Przeglądzie Wieczornym” (1924–30), a także w pismach literackich i satyrycznych. Wiele pisał dla warszawskich scen rewiowych i kabaretowych (monologi, skecze, rewie), występując również w autorecytacjach (m. in. w «Momusie» w r. 1909). Latem 1909 był kierownikiem działającego krótko teatru kabaretowego «Chochlik» w Dolinie Szwajcarskiej, w r. 1917 założył i do r. 1918 prowadził takiż teatr p. n. «Czarny Kot», po raz pierwszy wprowadzając na scenę warszawską większe rewie. W czerwcu 1918 objął kierownictwo literackie nowo powstałej scenki «Argus» przy ul. Bielańskiej i na tym stanowisku pozostał do r. 1919. Od maja do września 1926 był kierownikiem literackim teatrzyku «Eldorado». Jednocześnie działał aktywnie jako organizator ruchu zawodowego aktorów i literatów: w l. 1918–49 należał do inicjatorów i założycieli Związku Autorów i Kompozytorów Scenicznych («Zaiks»), którego był również przez wiele lat (od r. 1925) wiceprezesem, a później członkiem honorowym. W r. 1928 opracował i wydał Książkę pamiątkową z okazji dziesięciolecia «Zaiksu».
M. był autorem utworów scenicznych: Bladą jesienią („Bluszcz” 1904), Zwariowane podwórko (wodewil, wespół z Władysławem Jastrzębiec-Zalewskim, wystawiony w 1913), Wilczy dół (wystawiony W. 1925) i in. oraz autorem i współautorem licznych programów rewiowych. Pisał także teksty do piosenek (m. in. do filmu „Legion ulicy”, 1932); w r. 1903 wydał zbiorek Piosenki pod muzykę (W.). Opublikował kilka powieści: Samotni (W. 1905), Historia dwojga ludzi i jednego filistra (W. 1909), Pajęczyna (W. 1914), Kawalerowie księżyca (W. 1924), Łów (W. 1927), ponadto: poemat Don Juan redivivus (Kr. 1908, wyd. 2. tamże 1912), tom poezji Struny (W. 1912) oraz Monologi (W. 1918), pisane dla scen kabaretowych. Był autorem scenariusza do filmu „Carewicz” wg dramatu G. Zapolskiej (1918). We wcześniejszych swych powieściach M. poruszał problematykę społeczno-obyczajowa. Krytykę swą kierował głównie przeciwko instytucji małżeństwa; ukazywał niemożność wzajemnego porozumienia związanych ze sobą osób (Samotni), usiłował demaskować obłudę mieszczańskiego konwenansu (Historia dwojga ludzi…). Zarówno w doborze motywów, jak i w środkach ekspresji ulegał modernistycznym konwencjom literackim, z rzadka tylko zdobywając się na oryginalność. Kawalerowie księżyca i Łów – to powieści środowiskowe z życia warszawskiego lumpenproletariatu, znacznie ciekawsze od poprzednich zarówno przez swą egzotykę obyczajową, jak i dzięki zastosowaniu w dużych partiach tekstu żargonu złodziejskiego. (Warszawską gwarę wprowadzał M. również w niektórych swych felietonach i monologach, będąc w tym zakresie poprzednikiem Wiecha). W twórczości poetyckiej M-a dominuje liryka impresyjna, wyrażająca – w zgodzie z literacką modą epoki i przy zastosowaniu modernistycznych konwencji stylistycznych – nastroje pesymizmu, niemocy, melancholii. M. uprawiał również humoreskę wierszem i prozą, nie bez elementów satyry. Twórczość jego, mimo pewnej popularności w latach współczesnych autorowi, szybko uległa zapomnieniu.
W okresie międzywojennym M. był funkcjonariuszem Policji Państwowej (w r. 1921 – podkomisarzem). W październiku 1920 przyjął oficjalnie swój dotychczasowy pseudonim: Mar za nazwisko. W czasie okupacji hitlerowskiej uczestniczył – mimo że sam zagrożony – w akcji pomocy Żydom, ukrywając ich w swoim mieszkaniu przy pl. Lelewela 14 w Warszawie. Zadenuncjowany, został aresztowany przez gestapo i w r. 1942 zamordowany. Był żonaty z Janiną Pułaską.
Portret rys. przez Z. Kamińskiego (reprod. w: Mar M., Don Juan redivivus, Kr. 1908); Fot. w: „Wędrowiec” 1906 nr 8, Mar M., Historia dwojga ludzi i jednego filistra, W. 1909; Karykatura w: „Przegl. Wieczorny” 1926 nr 275 (rys. S. Dobrzyński); – Simon L., Bibliografia dramatu polskiego, W. 1973 I (pod Lewin); Łoza, Czy wiesz, kto to jest?; Olszewicz, Lista strat kultury pol.; Roczn. Nauk.-Liter.-Artyst. (Okręta), W. 1905 s. 166; – Książka pamiątkowa… Związku Autorów i Kompozytorów Scenicznych „Zaiks”, W. [1928] passim (fot.); Sempoliński L., Wielcy artyści małych scen, W. 1968; – Ten jest z ojczyzny mojej, Oprac. W. Bartoszewski i Z. Lewinówna, Wyd. 2., Kr. 1969 s. 273 (J. Dunin-Wąsowiczowa); Zbiór poetów polskich XIX w., Oprac. P. Hertz, W. 1967 V 142–3; – IBL PAN: Kartoteka bibliograficzna zawartości czasopism; – Materiały J. J. Lipskiego.
Roman Loth